W bibliotece naukowej Charkowskiego Uni­wersytetu Narodowego im. W. N. Karazina znajduje się jedna z największych i najcenniejszych kolekcji książek w języku polskim. Biblioteka, tak jak i uniwersytet, została założona w 1804 roku, z inicjatywy wybitnego uczonego W. N. Karazina. U źrуdeł powstania uniwersytetu stoi rуwnież postać kuratora Charkowskiego Okręgu Naukowego, polskiego hrabiego Seweryna Potockiego. Stanowisko kuratora Potocki zajmował od stycznia 1803 roku i prawie od razu wyjechał za granicę, gdzie przebywał do marca 1804 roku, prуbując nawiązać kontakty z kadrą nauczycielską uniwersytetуw europejskich, aby zaprosić profesorуw do pracy na Charkowskim Uniwersytecie. Na stanowisko nauczyciela muzyki zaprosił Polaka, Jana Witkowskiego, znanego muzyka, ucznia J. Heidna. To właśnie on zapoznał charkowian z twуrczością Heidna i napisał oratorium z okazji otwarcia uniwersytetu. Do 1918 roku na uczelni pracowało 40 polskich profesorуw.

Wszystko, co wiemy o działalności S. Potockiego, świadczy o ogromie jego zasług dla dobra ojczyzny, w ktуrej, zgodnie z powołaniem, szerzył oświatę.

„Jeśli istnieliby ludzie idealni, należałoby nazwać go ideałem kuratora” – tak pisał o Potockim akademik M. N. Suchomlinow.

Dużo uwagi Potocki poświęca wydawnictwu uniwersyteckiemu, botanicznemu sadowi i bibliotece. Kupił i podarował uczelni 1665 książek. W bibliotece przechowywana jest unikalna książka w języku łacińskim „Dziennik podrуżny do Moskwy Ignacego Christofora słynnego władcy Świętego  Imperium Rzymskiego i kawalera Krуlestwa Węgierskiego(...) dla wszechmocnego Cara  i Wielkiego Wodza Moskwy Piotra Aleksejewicza. Rok 1698”. Prawie wszystkie egzemplarze tego dzieła na żądanie władz rosyjskich, oburzonych ostrymi opiniami o rosyjskich obyczajach i o Piotrze I, zostały zniszczone, toteż książka była białym krukiem już w XVIII wieku i zachowany egzemplarz jest bezcennym skarbem. Dla biblioteki ma ona szczegуlną wartość z uwagi na umieszczoną na stronie tytułowej dedykację hrabiego Potockiego.

W taki sposуb do biblio­teki zaczęły wpływać kolejne dary książkowe. Wśrуd pierw­­­­szych dar­czyń­cуw był biskup char­kow­ski Christofor Sulima, ktуry przekazał bib­lio­tece książki religijne, filo­zoficzne, histo­ryczne w językach łacińskim i pols­kim. Arcy­biskup jekate­rin­burski Platon Lu­barskij ofiarował  kazanie Jakuba Wujka z 1590 r., polską Biblię, wydaną w Krako­wie w 1632 r. W biblio­tece prze­chowuje się sześć książek z początku  XVII w. ­słynnego  jezuic­kiego  księdza Piotra Skargi (1532-1612). „Ani przed nim, ani po nim nikt w Polsce nie osiągnął takich wyżyn kraso­mуwstwa” – jak o nim mуwili pуźniejsi historycy.

W 1818 r. po raz pierwszy w historii rosyjskich uniwersytetуw, na Uniwersytecie Charkowskim została utworzona katedra języka polskiego, zaś wykładanie tego języka w latach 1841 – 1849 powierzono lektorowi P. P. Gułakowi-Artemo­wskiemu, pуźniej­szemu rektorowi.

„ ...Powstanie katedry   języka polskiego (...) jest postanowieniem zupełnie nowym, a ja jako pierwszy zapoznam swoich słuchaczy z najszlachetniejszym szczepem słowiańskiego słowa” – tak powiedział Gułak–Artemowski w przemowieniu na otwarciu katedry.

P. P. Gułak–Artemowski kupował dla biblioteki książki w języku polskim, szukał możliwości pozyskania znanych polskich autorуw i naukowcуw, o czym świadczą jego listy do polskich uczonych, a także pracował nad przekładami z polskiego.

Od 1825 r. na Uniwersytecie Charkowskim na katedrze prawa rosyjskiego i regionalnego  zaczął pracować polski historyk, profesor Ignacy Daniłowicz, ktуrego najcenniejsze publikacje  przypadają właśnie na charkowski okres działalności. Są to: „Zbiуr praw Kazimira 1468 roku” i „Latopis Litwy i Rusi”. Profesor Daniłowicz stworzył też katalog gabinetu numiz­matycznego, gdzie znajdowała się  unikalna kolekcja polskich monet i medali podarowanych przez hrabiego Potockiego, a w latach 1828 - 1830  pracował jako uniwersytecki bibliotekarz.

To właśnie do Daniłowicza  przyjechał w 1825 r.  Adam Mickiewicz, ktуry też zaprzyjaźnił się z Gułakiem–Artemowskim. W bibliotece przechowy­wane są: książka Daniłowicza,  dzieła Mickiewicza wydane jeszcze za życia wieszcza, a nawet te wydania Mickiewicza, ktуre po powstaniu 1830 r. minister edukacji narodowej kazał zniszczyć. W grudniu 1998 r., z okazji 200. rocznicy urodzin wielkiego polskiego poety, na ścianie starego budynku Uniwersytetu została odsłonięta tablica upamiętniająca  spotkanie Gułaka –Artemowskiego  i Adama Mickiewicza w Char­kowie.

Przez prawie 200 lat bibliotece podarowano wiele książek, m.in. dzieła zebrane uczonych, wycho­wankуw Uniwersytetu, znanych ludzi. W chwili obecnej przechowuje się w niej ponad 800 tysięcy książek w rуżnych językach. Biblioteka zakupiła i kompletowała książki w języku polskim, otrzymywała je dzięki wymianie z płacуwkami naukowymi w Polsce. O każdym egzemplarzu można opowiedzieć wiele, bo każdy z nich ma swoją historię. I tak np. wśrуd zbiorуw znajduje się wspaniała książka polskiego uczonego, pierwszego polskiego badacza zajmującego się historią Uniwersytetu Charkowskiego – Ludwika Janowskiego (1878 – 1921). Dzieło to było wydane w Krakowie w 1911 r. i miało tytuł „Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia (1805 – 1820)”.

Ludwik Janowski ukazuje historię Uniwersytetu na szerokim tle społecznym i narodowym. „Seweryn Potocki, Ignacy Daniłowicz, Jan Krynicki, Alfons Wanicki, Aleksander Mickiewicz, Napoleon Chalicki, Ildefons Kossow, Antoni Stanisławski odegrali olbrzymią rolę w dziedzinie kultury i zajmują honorowe miejsce w historii Uniwersytetu”, - tak pisze L. Janowski. Uczony zwraca uwagę, że sporo Polakуw otrzymało wykształcenie na Uniwersytecie Char­kowskim. Konkretyzuje też „ogуlnoludzki” i „nieustająco szlachetny” stosunek do polskiej myśli , ktуry wynosi Uniwersytet Charkowski na wyżyny, na ktуre zdołały się wspiąć jedynie najwybitniejsze umysły Rosji. „Należy to podkreślić, jako rzecz fenomenalną – pisze historyk - gdyż wszystko to miało miejsce na tle prześladowań narodu polskiego.”

Monografia Janowskiego do dziś pozostaje cenną publikacją naukową i zasługuje na dokładniejsze badania. A biblioteka troskliwie przechowuje książkę, w ktуrej znajduje się dedykacja: „W darze bibliotece Uniwersytetu Charkowskiego od autora”.

„...Wykształcenie toruje sobie drogę, tworzy pokład ludzi inteligentnych, ale przede wszystkim rozbudza zainteresowanie literaturą miejscową i dlatego Uniwersytet Charkowski odgrywa wiodącą rolę w duchowym rozwoju Rosji”, – tak pisał Ludwik Janowski w 1911 r., a Charkowski Uniwersytet Narodowy im. W. N. Karazina w przeddzień 200-lecia istnienia kontynuuje swoje najlepsze tradycje naukowe i oświatowe.

Irina Żurawlowa